Ministranci

STOPNIE MINISTRANTÓW

 

  • kandydat – nie nosi jeszcze komży lecz szarfę, ale uczy się w tym czasie posługiwania do mszy, odpowiedzi mszalnych itp., ten okres próby trwa zazwyczaj rok; czasem stopień kandydacki bywa dzielony na dwa stopnie:
    • aspirant – pierwsze 3 miesiące okresu kandydackiego – przyszli ministranci podczas liturgii nie wkładają jeszcze komży;
    • kandydat – okres 9-miesięczny po uroczystym przyjęciu do grona kandydatów; kandydaci podczas liturgii noszą komżę.
  • choralista (ministrant) – daje wiernym sygnały do przyjęcia odpowiednich postaw ciała za pomocą kołatek, dzwonków i gongów;
  • ministrant światła (inaczej ceroferariusz; łac. niosący świecznik) – opiekuje się świecami, posługuje do nich;
  • ministranta krzyża (inaczej krucyferariusz łac. crux: krzyż oraz ferre: nieść – niosący krzyż) – nosi krzyż podczas procesji i drogi krzyżowej;
  • ministranta księgi (inaczej librysta lub manduktor; z łac. liber – księga) – dba o księgi liturgiczne, przygotowuje je przed celebracją liturgiczną; może posługiwać celebransowi przy mszale;
  • ministrant ołtarza może pełnić następujące funkcje:
    • ministrant wody – nosi kociołek z woda święconą: podczas aspersji (pokropienia wiernych woda święconą) oraz błogosławieństw i poświęceń.
    • ministranta kadzidła – funkcje spełniają dwaj ministranci:
      • turyferariusz – (od łac. turyfera) odpowiedzialny jest za kadzielnicę (trybularz): jej przygotowanie i utrzymanie w czystości;
      • nawikulariusz – (od łac. naviculum) służy razem z turyferariuszem – niesie kadzidła w naczyniu, zwanym “łódką”;
    • ministrant ołtarza – posługuje przy naczyniach liturgicznych; podaje chleb, wino i wodę do sprawowania Eucharystii, usługuje kapłanowi, a przy udzielaniu wiernym Komunii świętej, przytrzymuje patenę pod Ciałem Pańskim, by jego partykuły nie spadły na ziemię;
  • lektor – ministrant Słowa Bożego – osoba po specjalnym kursie trwającym zazwyczaj rok; proklamuje Słowo Boże (czytania z wyjątkiem Ewangelii) oraz odczytuje wezwania Modlitwy Powszechnej; może, za zgodą celebransa odczytać lub zaśpiewać psalm.
    • psałterzysta – wykonuje psalmy, zazwyczaj jest ministrantem Słowa Bożego posiadającym uzdolnienia muzyczne;
    • kantor – intonuje pieśni, dba o oprawę muzyczną liturgii i zaangażowanie wiernych w śpiew, ta funkcja rzadko już występuje w Polsce i jest często mylona z psałterzystą. Kantor zazwyczaj jest ministrantem Słowa Bożego posiadającym wykształcenie muzyczne;
  • ceremoniarz – mistrz ceremonii – osoba po specjalnym kursie trwającym zazwyczaj rok; jego zadaniem jest koordynowanie działań pozostałych ministrantów; jest odpowiedzialny za prawidłowy przebieg liturgii, przeprowadza próby z ministrantami, musi być zaznajomiony z przepisami liturgicznymi;
  • animator liturgiczny – jest starszym ministrantem (zazwyczaj powyżej 16 lat) lub osobą dorosłą, na ogół po specjalnym kursie; opiekuje się grupą ministrantów.

Można wyróżnić także inne funkcje:

  • Kaperiusz – ministrant trzymający mitrę i pastorał przez welon bądź specjalne rękawiczki.

Stopnie zwyczajowe formacji ministranckiej

Tak, jak każda diecezja dopuszcza różne stroje ministrantów, tak również wyróżnia się różne stopnie posługi ministranckiej. Podstawowymi funkcjami są:

  • Kandydat – przyjęto, że kandydaci nie mają stroju liturgicznego, są jednak od tego wyjątki. Okres kandydatury określa proboszcz lub opiekun parafialny LSO. Winien on być na tyle długi, aby kandydat poznał wszystkie elementy służby przy ołtarzu.
  • Ministrant – po okresie kandydatury zostaje uroczyście pobłogosławiony do pełnienia funkcji ministranta. Rodzaj posługi dostosowuje się do wieku i umiejętności ministranta. W niektórych diecezjach ministranci dzielą się kategoriami służby, którą wykonują np. ministrant światła, ministranta krzyża czy ministranta księgi.
  • Lektor – ministrant Słowa Bożego – w Liturgicznej Służbie Ołtarza to ministrant, pełniący funkcję lektora i pobłogosławiony do jej pełnienia przez biskupa. Do jego zadań należy odczytywanie Słowa Bożego, wezwań modlitwy powszechnej, komentarzy mszalnych, może także wykonywać psalmy responsoryjne. Jako starszy z grona ministrantów sprawuje nad nimi opiekę.
  • Ceremoniarz – mistrz ceremonii – ministrant w stopniu ceremoniarza, odpowiada za przygotowanie Liturgii i jej poprawny przebieg. Odpowiada bezpośrednio po celebransie za poprawność Liturgii. Musi posiadać dużą wiedzę dotyczącą przepisów liturgicznych. Często jako element ubioru nosi krzyż ceremoniarski nakładany uroczyście przez biskupa. Może pełnić rolę opiekuna parafialnej Służby Liturgicznej.

W przypadku braku ministrantów o niższym stopniu, lektor bądź ceremoniarz przejmuje ich obowiązki.


 Zasady ministranta

1. Ministrant kocha Boga i dla Jego chwały wzorowo spełnia swoje obowiązki.
2. Ministrant służy Chrystusowi w ludziach.
3. Ministrant zwalcza swoje wady i pracuje nad swoim charakterem.
4. Ministrant rozwija w sobie życie Boże.
5. Ministrant poznaje liturgię i żyje nią.
6. Ministrant wznosi wszędzie prawdziwą radość.
7. Ministrant przeżywa Boga w przyrodzie.
8. Ministrant zdobywa kolegów w pracy i zabawie dla Chrystusa.
9. Ministrant jest pilny i sumienny w nauce i pracy zawodowej.
10. Ministrant modli się za Ojczyznę i służy jej rzetelną pracą.

Wskazania dla Liturgicznej Służby Ołtarza

1. Pełniący posługę przychodzą do kościoła przynajmniej 15 minut przed rozpoczęciem liturgii. Czas ten przeznaczamy na modlitwę, na duchowe przygotowanie się do uczestnictwa w Eucharystii lub nabożeństwie oraz na ubranie się, przygotowanie potrzebnych rzeczy, pomoc w ubraniu celebransa.

2. Przychodząc do kościoła udają się najpierw przed tabernakulum, aby oddać pokłon Chrystusowi. Powinni więc wchodzić głównym wejściem do kościoła. Jeżeli ktoś wchodzi przez zakrystię, to nie przyklęka w kąciku, lecz udaję się przed ołtarz, gdzie jest obecny Gospodarz tego domu.

3. Udział służby liturgicznej we Mszy św. nie może ograniczyć się do wykonywania powierzonych im czynności. Posługa ma ich prowadzić do pełniejszego włączania się w święte obrzędy, aby uczestniczyć w nich “świadomie i owocnie”.

4. Spełnianie określonych czynności w liturgii nie może mieć charakteru występu, lecz posługi. Należy więc podkreślać przekazywana treść, a nie samego siebie.

5. Wszyscy członkowie zespołu liturgicznego pełniący posługę w prezbiterium biorą udział w procesji wejścia i uczestniczą w całej liturgii na swoich miejscach. Do zakrystii wychodzą tylko w razie konieczności.

6. Swoje czynności wykonują we właściwym czasie, bez pośpiechu, nigdy przed zakończeniem czynności poprzedzającej.

7. Do Komunii św. przystępują pierwsi przed pozostałymi wiernymi.

8. Swoją postawą i zachowaniem się dają wiernym przykład właściwego i pełnego uczestnictwa w Eucharystii.


                                                 Wrzesień

1. Poznanie się nawzajem, opowiedzenie, kto to jest ministrant oraz powiedzenie o dyżurach. (salka)

2. Prezentacja zakrystii, co się w niej znajduje, pokazanie szaf.(zakrystia)

3. Postawy przy ołtarzu, wyjaśnienie (salka)

4. Próby wchodzenia i wychodzenia z zakrystii (w kościele)


 Insygnia biskupa:                                                  

– Mitra
– Paliusz
– Pastorał
– Pektorał
– Pierścień biskupi

Szaty liturgiczne:

– Cingulum
– Alba
– Dalmatyka
– Humerał
– Kapa
– Komża
– Ornat
– Stuła
– Sutanna
– Welon

Postawy liturgiczne:

– Gesty rąk
– Pokłon
– Postawa klęcząca
– Postawa stojąca
– Pocałunek pokoju
– Prostracja
– Siedzenie
– Znak krzyża

Funkcje liturgiczne:

– Akolita
– Celebrans
– Ceroferariusz
– Kapłan
– Kantor
– Kler
– Lektor
– Ministrant
– Nawikulariusz – osba nosząca łódkę
– Psalmista
– Turyferariusz – osoba nosząca kadzielnicę

– Krucyferariusz – osoba nosząca krzyż

– Cermoniarz

 

Symbole:

– Oliwa
– Popiół
– Światło
– Woda święcona

Inne:

– Kongres eucharystyczny
– Zgromadzenie liturgiczne

Rok liturgiczny:

– Pięćdziesiątnica
– Boże Ciało
– Zaduszki
– Popielec – Środa Popielcowa
– Pasterka

Księgi liturgiczne:

– Brewiarz
– Ewangeliarz
– Lekcjonarz
– Modlitwy powszechne
– Mszał
– Pontyfikał
– Rytuał

Przedmioty:

– Akolitki
– Ampułki
– Chrzcielnica
– Cyborium – puszka
– Dzwony, dzwonki
– Kielich i patena
– Krzyż
– Kustodia – naczynie do przechowywania hostii w tabernakulum
– Melchizedek
– Monstrancja
– Trybularz – kadzielnica
– Świece
– Vasculum

– Lavabo-dzbanek(lawaterz) i ręczniczek

 

Czynności:

– Aspersja
– Lavabo
– Procesje teoforyczne
– Psalm responsoryjny
– Suplikacja

Kielich:

– Palka
– Puryfikaterz
– Korporał
– Welon na kielich

Miejsca:

– Ambona
– Konfesjonał
– Kościół
– Sedilia
– Tabernakulum
– Zakrystia

– kredensja

 

Rok Liturgiczny

Kościół święty w ustalonych dniach w ciągu całego roku obchodzi święte wspomnienie zbawczego dzieła Chrystusa. Każdego tygodnia Kościół obchodzi pamiątkę Zmartwychwstania Pańskiego w dniu, który nazywa się Pańskim, a raz do roku czci je razem z jego błogosławioną Męką w największą uroczystość Paschy.

W różnych okresach roku liturgicznego zgodnie z tradycją, Kościół pogłębia duchowe wyrobienie wiernych przez pobożne ćwiczenia duszy i ciała, przez pouczenia, modlitwy, uczynki pokutne i dzieła miłosierdzia. Zasady, które następują, można i należy stosować do obrządku rzymskiego i do wszystkich innych obrządków. Normy praktyczne wiążą tylko obrządek rzymski, chyba że chodzi o takie sprawy, które z natury rzeczy odnoszą się także do innych obrządków. W ciągu cyklu/ocznego Kościół wspomina całe misterium Chrystusa, od Wcielenia aż do dnia Zesłania Ducha Świętego i do oczekiwania na przyjście Pańskie.

 

Triduum Paschalne

Ponieważ dzieła odkupienia ludzi i doskonałego uwielbienia Boga Chrystus dokonał przez paschalne misterium swojej błogosławionej Męki, przez które umierając zniweczył naszą śmierć i zmartwychwstając przywrócił nam życie, święte Triduum Męki i Zmartwychwstania Pańskiego jaśnieje jako szczyt roku liturgicznego. Takie znaczenie, jakie niedziela ma w tygodniu, uroczystość Wielkanocy ma w roku liturgicznym. Paschalne Triduum Męki i Zmartwychwstania Pańskiego rozpoczyna się od wieczornej Mszy Wieczerzy Pańskiej, ma swoje centrum w Wigilii Paschalnej i kończy się Nieszporami Niedzieli Zmartwychwstania. W Wielki Piątek Męki Pańskiej, a jeżeli to możliwe, także w Wielką Sobotę aż do Wigilii Paschalnej, wszędzie zachowuje się święty post paschalny. Wigilię Paschalną obchodzoną w świętą noc Zmartwychwstania Pańskiego uważa się za „matkę wszystkich świętych wigilii”. Kościół czuwając oczekuje zmartwychwstania Chrystusa i obchodzi je w sakramentach. Dlatego cały obchód tej świętej Wigilii powinien się odbyć w nocy, to znaczy rozpocząć się po zapadnięciu nocy, albo skończyć przed świtem dnia niedzielnego.

 

Okres Wielkanocny

Pięćdziesiąt dni od Niedzieli Zmartwychwstania do Niedzieli Zesłania Ducha Świętego obchodzi się z wielką radością jako jeden dzień świąteczny, co więcej, jako „wielką niedzielę”. Głównie w te dni śpiewa się Alleluja. Niedziele tego okresu uważa się za niedziele Wielkanocy i po Niedzieli Zmartwychwstania nazywają się one: drugą, trzecią, czwartą, piątą, szóstą i siódmą Niedzielą Wielkanocną. Ten święty okres pięćdziesięciu dni kończy Niedziela Zesłania Ducha Świętego. Osiem początkowych dni Okresu Wielkanocnego stanowi Oktawę Wielkanocy. Obchodzi się je jako uroczystości Pańskie. Czterdziestego dnia po Wielkanocy obchodzi się Wniebowstąpienie Pańskie, chyba że nie jest ono świętem nakazanym i zostało wyznaczone na 7 Niedzielę Wielkanocną (por. nr 7). Dni powszednie po Wniebowstąpieniu aż do soboty przed Zesłaniem Ducha Świętego włącznie przygotowują na przyjście Ducha Świętego Pocieszyciela.

 

Okres Wielkiego Postu

Okres Wielkiego Postu służy przygotowaniu do obchodu Paschy. Liturgia wielkopostna przygotowuje katechumenów do obchodu paschalnego misterium przez różne stopnie wtajemniczenia chrześcijańskiego, a wiernych przez wspomnienie przyjętego chrztu i pełnienie pokuty. Okres Wielkiego Postu trwa od Środy Popielcowej do Mszy Wieczerzy Pańskiej wyłącznie. Od początku Wielkiego Postu do Wigilii Paschalnej nie mówi się Alleluja. W Środę Popielcową, która wszędzie jest dniem postu, posypuje się głowy popiołem. Niedziele tego okresu nazywają się niedzielami: pierwszą, drugą, trzecią, czwartą i piątą Wielkiego Postu. Szósta niedziela, w którą zaczyna się Wielki Tydzień, nazywa się Niedzielą Palmową Męki Pańskiej. Wielki Tydzień jest przeznaczony na wspomnienie Męki Chrystusa, poczynając od Jego Mesjańskiego wjazdu do Jerozolimy. W Wielki Czwartek rano biskup koncelebruje Mszę ze swoim prezbiterium. W tej Mszy błogosławi oleje święte i poświęca krzyżmo.

 

Okres Narodzenia Pańskiego

Po dorocznym obchodzie misterium paschalnego nic nie jest Kościołowi droższe, jak obchód wspomnienia Narodzenia Pańskiego i Jego pierwszych wystąpień. To dokonuje się w okresie Narodzenia. Okres Narodzenia zaczyna się od l Nieszporów Narodzenia Pańskiego i trwa aż do niedzieli po Objawieniu, czyli do niedzieli po dniu 6 stycznia włącznie  Mszę na Wigilię Narodzenia Pańskiego odprawia się wieczorem dnia 24 grudnia przed I Nieszporami albo po nich. Zgodnie ze starą tradycją rzymską w dniu Narodzenia Pańskiego można trzy razy odprawić Mszę świętą: w nocy, o świcie i w dzień.

Uroczystość Narodzenia Pańskiego ma oktawę ułożoną w ten sposób.

·         W niedzielę w czasie oktawy obchodzi się święto Świętej Rodziny.

  • Dnia 26 grudnia obchodzi się święto św. Szczepana, pierwszego męczennika.
  • Dnia 27 grudnia obchodzi się święto św. Jana, apostoła i ewangelisty.
  • Dnia 28 grudnia obchodzi się święto świętych Młodzianków.
  • Dni 29, 30 i 31 grudnia są dniami w czasie oktawy.
  • Dnia l stycznia, w oktawę Narodzenia Pańskiego, obchodzi się Uroczystość Świętej Bożej Rodzicielki Maryi. W tym dniu wspomina się również nadanie Najświętszego Imienia Jezus.

 

Okres Adwentu

Niedziela wypadająca między 2 a 5 stycznia jest niedzielą po Narodzeniu Pańskim. Objawienie Pańskie obchodzi się dnia 6 stycznia, chyba że nie jest ono świętem nakazanym i zostało wyznaczone na niedzielę wypadającą między 2 a 8 stycznia (por. nr 7). W niedzielę wypadającą po dniu 6 stycznia obchodzi się święto Chrztu Pańskiego. Okres Adwentu ma podwójny charakter. Jest okresem przygotowania do uroczystości Narodzenia Pańskiego, przez którą wspominamy pierwsze przyjście Syna Bożego do ludzi. Równocześnie jest okresem, w którym przez wspomnienie pierwszego przyjścia Chrystusa kieruje się dusze ku oczekiwaniu Jego powtórnego przyjścia na końcu czasów. Z obu tych względów Adwent jest okresem pobożnego i  radosnego oczekiwania. Okres  Adwentu zaczyna się od I Nieszporów niedzieli, która wypada 30 listopada lub jest najbliższa tego dnia i kończy się przed I Nieszporami Narodzenia Pańskiego. Niedziele tego okresu nazywają się pierwsza, druga, trzecia i czwarta Adwentu. Dni powszednie od dnia 17 do dnia 24 grudnia włącznie są przeznaczone na bezpośrednie przygotowanie do uroczystości Narodzenia Pańskiego.

 

Okres Zwykły

Oprócz okresów mających własny charakter zostają trzydzieści trzy lub trzydzieści cztery tygodnie w ciągu cyklu rocznego, w które nie obchodzi się żadnej szczegółowej tajemnicy Chrystusa, lecz wspomina się misterium Chrystusa w jego pełni, zwłaszcza w niedziele. Ten czas nazywa się Okresem Zwykłym. Okres Zwykły zaczyna się w poniedziałek, który następuje po niedzieli wypadającej po dniu 6 stycznia i trwa do wtorku przed Wielkim Postem, i powtórnie zaczyna się w poniedziałek po niedzieli Zesłania Ducha Świętego i kończy się przed l Nieszporami l niedzieli Adwentu. Zgodnie z tym porządkiem na niedziele i dni powszednie tego okresu używa się formularzy, które znajdują się w Mszale i w Liturgii godzin.

———————————————–SŁOWNIK MINISTRANTA——————————————————————————————

Adoracja – pełne czci i uwielbienia uniżenie się przed Bogiem, wewnętrzne uznanie Jego nieskończonej wyższości. Od czasów średniowiecza w szczególny sposób również przed Panem obecnym w Eucharystii – jako cicha adoracja, ale także publicznie podczas całodziennego wystawienia, w czterdziestogodzinnym nabożeństwie, praktykowanym zwłaszcza na początku Wielkiego Postu. Liturgia Wielkiego Piątku zaprasza natomiast do adoracji krzyża. Wierni podchodzą do krzyża i przez przyklęknięcie składają hołd wywyższonemu na krzyżu Chrystusowi jako zwycięzcy. Kościół Prawosławny praktykuje natomiast gest położenia na ikonie krzyża czoła. W ten sposób wierni powierzają Jezusowi wszystkie swoje troski i cierpienia.

Aklamacja – zawołanie, jakim zgromadzona wspólnota wiernych wyraża swoją aprobatę i współudział: Amen, Alleluja, Panie, zmiłuj się; w dłuższej postaci: Chwała Tobie, Panie; Głosimy śmierć Twoją, Panie Jezu…; Bo Twoje jest królestwo…; Baranku Boży… Przez połączenie poszczególnych aklamacji powstają całe hymny, jak Święty, Święty… i Chwała na wysokości Bogu. Zawołania te stanowią najdobitniejszą formę uczestnictwa całej wspólnoty zarówno w całkiem prostych, jak i w uroczystych nabożeństwach liturgicznych, w którym chór nie może ani nie powinien jej zastępować.

Ambona i ołtarz – W czasie eucharystii wierni otrzymują pokarm z dwóch stołów: Słowa i Chleba. Pierwszy nosi nazwę ambony, drugi to ołtarz. Odnowiona liturgia zaleca, by były ustawione blisko siebie. Ambona to podwyższone miejsce do czytań biblijnych, psalmu responsoryjnego i orędzia wielkanocnego, ale także do wygłaszania homilii i wypowiadania wezwań w modlitwie powszechnej; nie przeznaczone natomiast dla komentatora i kantora (czyli prowadzącego śpiew). Wierzchnia płyta wykonana przeważnie artystycznie i zaopatrzona w pulpit. Ołtarz – stół, na którym sprawowana jest Eucharystia, na którym Pan uobecnia swoją Ofiarę na krzyżu i daje wiernemu ludowi siebie za pokarm. Ponieważ wyobraża Chrystusa, z reguły wykonany jest z kamienia. Powinien stać wolno i stanowić centrum wnętrza, ku któremu niejako spontanicznie kieruje się uwaga zgromadzonej wspólnoty.

Amen – Dosłownie: niech się tak stanie. Aklamacja ludu w odpowiedzi na słowa uwielbienia wypowiedziane przez prowadzącego modlitwę. W liturgii mszalnej zasadnicze znaczenie ma Amen wypowiadane na zakończenie modlitwy eucharystycznej (tradycja rzymska zaleca w tym wypadku odśpiewanie trzy razy) i przed przyjęciem komunii św. Jeżeli uwzględnimy kolejność gestów: ukazanie Chleba, słowa kapłana i odpowiedź wiernego – w tym przypadku Amen staje się wyznaniem wiary.

Antyfona – W liturgii godzin (tzw. brewiarzu) refren rozpoczynający i kończący psalm. W liturgii Mszy św. refren ten przeplatany jest ze śpiewem na wejście i procesję komunijną. Związana z charakterem obchodu liturgicznego, przyczynia się w znacznym stopniu do jego właściwego zrozumienia. Niestety, w Polsce najczęściej jest opuszczana. W takim przypadku wspomniane śpiewy powinny nawiązywać do treści antyfony, co również jest rzadkością.

Aspersja – pokropienie zgromadzonych wiernych wodą święconą na początku Mszy niedzielnej zamiast aktu pokuty. Po pozdrowieniu kapłan błogosławi na pamiątkę chrztu wodę i przy śpiewie „Pokrop mnie hizopem, a stanę się czysty” (w okresie Wielkanocy: „Widziałem wodę”) lub jakiejś innej stosownej pieśni kropi nią lud; zakończenie stanowi prośba o odpuszczenie grzechów.

Asysta – Kiedy kapłan był jeszcze uważany za jedyną osobę sprawującą liturgię, pozostałych posługujących nazywano jego asystentami. W rzeczywistości każdy z nich spełnia posługę sobie właściwą, nie są oni więc pomocnikami kapłana. Określenie to może się zatem odnosić jeszcze tylko do dwóch diakonów, którzy regularnie towarzyszą biskupowi w uroczystej celebracji.

Błogosławieństwo – następuje przez włożenie lub – przy większym zgromadzeniu – przez wyciągnięcie rąk, szczególnie jednak przez uczynienie znaku krzyża. Może być samoistną czynnością liturgiczną /np. błogosławieństwo dzieci/, głownie jednak stanowi normalną formę rozesłania na końcu celebry, jako zwykłe błogosławieństwo albo jako uroczyste, potrójne błogosławieństwo końcowe, lub też jako modlitwa błogosławieństwa nad ludem.

Celebrans – Określenie to przeszło w ostatnim czasie wielką ewolucję. Do niedawna w ten sposób nazywano kapłana, sprawującego Najświętszą Ofiarę. W nowym Katechizmie Kościoła Katolickiego napisane jest, że liturgię „celebruje wspólnota”. Stąd w sensie szerokim wszyscy uczestnicy zgromadzenia są jego celebransami, a kapłan tej wspólnocie (in persona Christi – czyli dosł. „w osobie Chrystusa”) przewodniczy.

Chleb i wino – Dla liturgii Eucharystii chleb jest przyrządzany z mąki pszennej i według zwyczaju zachodniego jest zawsze niekawszony. Powinien być upieczony tak, aby można go było odczuwać jako autentyczny pokarm. Hostia powinna być takiej wielkości, by kapłan mógł ją połamać na więcej części i podzielić. Wino to drugi, istotny składnik Eucharystii. Wschód używa stale wina czerwonego, ze względu na jego bogatszą symbolikę. Kościół Zachodni używa częściej wina białego. W instrukcji „Eucharisticum misterium” czytamy: „Ażeby zaś, również poprzez znaki zewnętrzne, Komunia święta lepiej ujawniała uczestnictwo w Ofierze, która aktualnie jest sprawowana, należy się troszczyć, ażeby wierni mogli przyjąć ją przyjąć w Hostiach konsekrowanych w czasie tej samej Mszy świetej” (EM 31).

Chorał – od wieków oficjalny śpiew Kościoła zachodniego – jednogłosy i bez akompaniamentu; melodia komponowana jest w ośmiu „tonach kościelnych”. Jeszcze dzisiaj chorał stanowi normatywne i inspirujące źródło całej zachodniej muzyki kościelnej. Z racji swego medytacyjnego charakteru jest on popularny także wśród ludzi młodych. Śpiew ten bywa też nazywany gregoriańskim, dlatego iż największe zasługi dla jego rozwoju miał papież Grzegorz Wielki (590-604).

Emboliom – dołączona do Ojcze nasz modlitwa kapłańska, zawierająca rozwinięcie ostatniej prośby Modlitwy Pańskiej i dająca wyraz oczekiwaniu na przyjście Pana.

Eucharystia – ustanowiona przez Chrystusa uczta, którą Kościół sprawuje jako dziękczynienie (po grecku = eucharistia) na pamiątkę Pana, tak że Jego ofiara z siebie staje się obecna i skuteczna wśród nas. Jest z zasady połączona z liturgią słowa Bożego i nosi wtedy nazwę Mszy świętej.

Ewangeliarz – księga liturgiczna z tekstem Ewangelii; stosownie do swej godności wykonana szczególnie ozdobnie i przy użyciu drogocennych materiałów. Wnosi się ja procesjonalnie przy wejściu i składa na ołtarzu. Gdy Eucharystii przewodniczy biskup, po odczytaniu tekstu Ewangelii następuje błogosławieństwo ewangeliarzem.

Exsultet – hymn sławiący światło paschału, w którego blasku ma być obchodzona Wigilia Paschalna, wykonywany uroczyście przez diakona po wniesieniu paschału do wnętrza kościoła i zapaleniu od niego świec zgromadzonych wiernych. Po wezwaniu niebios, ziemi i zgromadzenia wiernych do radości głosi tajemnicę Wigilii Paschalnej: Zabity został prawdziwy Baranek, którego krew poświęca domy wierzących i chroni lud od śmierci i zagłady; zostaje to objawione pięciokrotnym „Jest to zatem ta noc…” i pięciokrotnym wezwaniem „O…”, po czym następuje prośba, by paschał płonął przez całą noc, aż o brzasku przyjdzie zmartwychwstały Chrystus.

Homilia – objaśnianie świętych tekstów podczas liturgii przez kapłana. Tekst Pisma Świętego lub inny tekst obchodu liturgicznego można objaśniać pod kątem widzenia obchodzonego misterium i potrzeb jego uczestników. Stanowi ona swoistą posługę przewodniczącego kapłana w ramach mszalnej liturgii słowa, której nie powinien on na nikogo zdawać i której w zasadzie nie można powierzać osobom świeckim.

Improperia – śpiewy podczas adoracji krzyża w Wielki Piątek; skargi Ukrzyżowanego na niewdzięczną wspólnotę wiernych, która ciągle na nowo grzeszy, i odpowiedzi w postaci tzw. trishagionu zgromadzenia wiernych, wyznających Chrystusa jako nieśmiertelnego Zbawcę.

Kadzidło – posługiwanie się kadzidłem w zwyczajach kultycznych pogan sprawiło, że pierwsi chrześcijanie dość długo nie wprowadzali kadzidła do swojej liturgii. Dopiero od IV wieku – najpierw w bazylice Grobu Chrystusa – poumieszczano naczynia do palenia kadzidła zarówno przed ołtarzem, jak i koło grobów męczenników. Błogosławieństwo przekazane przez spalanie kadzidła uważano początkowo za sakramentalne, a potem przypisywano mu jedynie znaczenie oczyszczające. Ruchy w kształcie krzyża wykonywane trybularzem (czyli kadzielnicą) mają nawiązywać do ofiary krzyżowej, natomiast okadzenia w kształcie kół mają przypominać, że dary ofiarne określone niejako kadzielnicą przynależą wyłącznie do Boga. Okadzenia osób lub przedmiotów są zewnętrznym wyrazem oddawanej w ten sposób czci, która ma swoje znaczenie kościelne jedynie w ostatecznym powiązaniu z Bogiem.

Kolekta – Modlitwa celebransa, którą kończy on obrzędy wstępne Mszy św. i która powtarza się jako modlitwa końcowa w jutrzni, nieszporach i godzinie czytań liturgii godzin. Nazwa pochodzi stąd, że modlitwa ta zbiera i ukierunkowuje intencje modlitewne wiernych.

Kolory liturgiczne – O ile spodnie szaty liturgiczne (tzw. alba) są zawsze białe, to uroczyste szaty wierzchnie barwiono na różne kolory, zależnie od zamożności i stopnia uroczystego charakteru. Po raz pierwszy kanon koloru dnia ustalił oficjalnie papież Innocenty III na początku XIII wieku. Od czasu Soboru Trydenckiego pozostaje on niemal niezmieniony. I tak: kolor biały obowiązuje w okresie Bożego Narodzenia i Wielkanocy, świąt Matki Bożej i świętych nie-męczenników; czerwony w Niedzielę Palmową, Wielki Piątek, święta Krzyża świętego, Zielone Święta, podczas obchodów ku czci apostołów i męczenników; zielony – w okresie zwykłym w ciągu roku; fioletowy w okresie Adwentu, Wielkiego Postu i w czasie Mszy za zmarłych; różowy dla niedzieli Gaudete (Adwent) i Laetare (Wielki Post). Można również stosować szaty koloru złotego. Według tradycji zastępuje on wszystkie inne kolory.

Liturgia – Kultowe zgromadzenia ludu chrześcijańskiego, w których jest obecny, działający przez Ducha Świętego, Chrystus. Podczas tych zgromadzeń dopuszcza On wiernych do udziału – przez słowo i znaki sakramentalne – w swoim wielkanocnym zwycięstwie i umożliwia uzdrowionemu w ten sposób człowiekowi dziękczynną odpowiedź Ojcu. Centrum tych obrzędów liturgicznych stanowi Eucharystia; wokół niej sytuuje się krąg pozostałych sakramentów. Ponieważ Kościół jest zgromadzonym wokół Chrystusa Ludem Bożym, liturgia stanowi źródło, z którego płynie cała jego moc, a zarazem szczyt, ku któremu zmierza całe jego działanie.

Komunia – udzielanie i przyjmowanie darów eucharystycznych, następujące po modlitwie eucharystycznej. Obrzędy komunijne ropoczyna Ojcze nasz; potem następuje znak pokoju oraz łamanie chleba. Podczas udzielania rozbrzmiewa śpiew na Komunię. Obrzęd kończy odmówienie przez kapłana modlitwy po Komunii.

Koncelebra – współodprawianie przez kapłanów Eucharystii sprawowanej przez biskupa lub kapłana przez niego wyznaczonego. Msza jest odprawiana w pełnej formie wtedy, gdy przed ołtarzem stoi biskup w otoczeniu swoich kapłanów i asyście swoich diakonów i służby liturgicznej, a cały lud uczestniczy w liturgii. Jedna ofiara Jezusa Chrystusa, jedność kapłanów i całego ludu Bożego znajduje tu wyraz dobitniejszy, niż przy indywidualnym odprawianiu Mszy św.

Księgi liturgiczne – sporządzając w pierwszy tysiącleciu zbiory tekstów stosowanych w liturgii czyniono to początkowo pod kątem widzenia ich poszczególnych użytkowników. Tak więc była księga przeznaczona dla biskupa (pontyfikał), dla kapłana (sakramentarz), dla lektora (lekcjonarz), dla diakona (ewangeliarz), dla śpiewaka (graduał). W średniowieczu zestawienie takie odbywało się już nie z perspektywy różnych funkcji, lecz różnych obchodów liturgicznych. Powstały więc: mszał, rytuał, księga liturgii godzin. Według dzisiejszego prawa kościelnego dla każdej księgi wydawane jest w Rzymie oficjalne wydanie łacińskie.

Liturgia godzin (czyli tzw. brewiarz) – W myśl zalecenia Pana Jezusa, iż należy o każdej porze czuwać i modlić się, aby być gotowym na Jego przyjście (Łk 21,36), wspólnota wiernych od najdawniejszych czasów zbierała się regularnie każdego rana i wieczoru na czytanie tekstów Pisma Świętego, śpiew psalmów i modlitwę. Tak powstały jutrznia i nieszpory jako punkty ramowe liturgii godzin. Do tego doszły nocne zgromadzenia modlitewne przed wielkimi świętami, podobne do Wigilii Paschalnej. We wspólnotach klasztornych rozwinęła się stąd regularna modlitwa nocna, wspólna modlitwa o trzech publicznie ogłaszanych godzinach dnia, oraz modlitwa przed pójściem na spoczynek Dały one początek dzisiejszej godzinie czytań, modlitwie w ciągu dnia i modlitwie na zakończenia dnia. W średniowieczu liturgia godzin była przez wspólnoty parafialne coraz bardziej zaniedbywana i odprawiali ją tylko zastępczo duchowni (co stało się ich kanonicznym obowiązkiem). Dzisiaj zwyczaj modlitwy liturgią godzin odżywa szczególnie w ruchach i różnego rodzaju grupach modlitewnych.

Liturgia Słowa – obrzędy liturgiczne, których centrum stanowi głoszenie słowa Bożego, sprawowane jako obrzęd samodzielny albo jako część składowa Eucharystii lub przy udzielaniu innych sakramentów. Nie polega jedynie na odczytaniu fragmentów Pisma Świętego, lecz na przyjęciu ich w wierze, odnowieniu Przymierza (Wj 24,7). Tak więc liturgia słowa obejmuje trzy części: czytanie biblijne i rozważanie w ciszy usłyszanych słów, objaśnianie przeczytanych tekstów i śpiew psalmów, a wreszcie modlitwę po czytaniach, którą z zasady wypowiadają w postaci litanijnej zgromadzeni wierni, a potem ujmuje ją w końcową formułę przewodniczący liturgii.

Lucenarium – uroczyste zapalenie świec na rozpoczęcie wieczornej liturgii. W wielu obrządkach każdorazowo na rozpoczęcie nieszporów, w obrządku rzymskim tylko na rozpoczęcie Wigilii Paschalnej, ale za to w formie szczególnie uroczystej, obejmującej rozpalenie i poświęcenie ognia, pozdrowienie (Lumen Christi – Światło Chrystusa) i przekazanie światła oraz hymn sławiący światło.

Milczenie – liturgia potrzebuje dziś – bardziej niż kiedykolwiek – stref ciszy, w których to, co zostało ujrzane i usłyszane zmysłami, mogłoby przeniknąć w głąb człowieka. Nie wolno opuszczać obowiązkowych chwil milczenia podczas liturgii. Obecnie podczas Mszy św. należy zachować dłuższe milczenie po wezwaniu do aktu pokuty, między wezwaniem „Módlmy się” a samą modlitwą; można zachować milczenie po czytaniach biblijnych lub po homilii; zaleca się chwilę milczenia po Komunii św.

Ministranci – czyli zespół, pełniący posługę podczas liturgii. Na szczególne wyróżnienie zasługują trzy posługi: akolity, który ma przygotowywać ołtarz i naczynia liturgiczne, a w razie potrzeby udzielać Komunii św.; lektora, ustanowionego do czytania Pisma św. i podawania wezwań modlitwy wiernych; ceremoniarza, mającego troszczyć się o należytą organizację czynności liturgicznych oraz o wykonywanie ich przez wyświęconych szafarzy i przez wiernych świeckich w sposób godny, w należytym porządku i pobożnie. Tych trzech posług zasadniczo nie powinny pełnić dzieci.

Modlitwa eucharystyczna – modlitwa uwielbienia i dziękczynienia, którą kapłan za przykładem Chrystusa wypowiada podczas liturgii eucharystycznej nad chlebem i winem przez co następuje konsekracja darów i obchodzona jest pamiątka śmierci i zmartwychwstania Chrystusa. Rozpoczyna się dziękczynieniem, składanym Ojcu za dzieło odkupienia – tzw. prefacją. Przechodzi ono w prośbę o wylanie Ducha Świętego na przyniesione dary i przemienienie je w Ciało i Krew Chrystusa – tzw. epiklezę. Po niej następuje opowiadanie o ustanowieniu. Dalej wspomnienie ofiary Chrystusa – tzw. anamneza i modlitwy wstawiennicze. Jej szczytem jest końcowe uwielbienie Ojca, przez Chrystusa w Duchu Świętym – czyli tzw. doksologia. W celebracjach szczególnie uroczystych na jej zakończenie powinno być odśpiewane potrójne „Amen”.

Modlitwa nad darami – modlitwa przewodniczącego kapłana na zakończenie przygotowania darów, polecająca Bogu dary i modlitwy wiernych.

Modlitwa po Komunii – modlitwa celebransa, którą kapłan, stojąc w miejscu przewodniczenia, kończy procesję komunijną i śpiew na Komunię. Prosi on w niej o to, aby odprawiana Eucharystia miała trwałe skutki w naszym życiu.

Modlitwa powszechna – jest odmawiana na zakończenie liturgii słowa. W myśl zalecenia Apostoła w 1 Tm 2,1-4 zgromadzeni wierni modlą się za wszystkich ludzi, za rządzących państwami, o niezakłócone życie w pokoju. W ten sposób spełniają posługę kapłaństwa powszechnego wszystkich ochrzczonych, i podobnie jak Chrystusa solidaryzują się z ubogimi i słabymi. Modlitwę powszechną rozpoczyna i kończy kapłan, zaś intencje podawane są przez diakona, lektora lub uczestników Mszy św.

Obrzędy wstępne – uroczyste celebracje liturgiczne rozpoczynają się wejściem. Szczególnie rozbudowane są obrzędy wstępne Mszy św., które mają z przybyłych zewsząd wiernych uczynić wspólnotę, zdolną należycie słuchać słowa Bożego i godnie sprawować Eucharystię. Składają się one z wejścia, pozdrowienia ołtarza i ludu, aktu pokuty, skierowanej do Chrystusa aklamacji Kyrie i ewentualnie Chwała na wysokości Bogu, i kończącej tę część kolekty. Szczególnie przejmującą formę mają obrzędy wstępne w Wielki Piątek oraz w Wigilię Paschalną.

Obrzędy końcowe – publiczną celebrę kończy oficjalnie według ogólnego zwyczaju błogosławieństwo i rozesłanie wiernych. Przed rozesłaniem podawane są ogłoszenia o następnych obchodach liturgicznych i inne informacje związane z życiem parafii. Jeśli bezpośrednio potem ma miejsce inny obrzęd liturgiczny (pogrzeb, wystawienie, procesja), to błogosławieństwo i rozesłanie następują dopiero na końcu ostatniego obrzędu.

Post ścisły – ilościowy, powstrzymanie się od spożywania pokarmu jako wyraz pokuty lub żałoby i przygotowania do święta. Według obecnej dyscypliny Kościoła polskiego obowiązuje od skończonego 21 do rozpoczętego 10 roku życia w Środę Popielcową i Wielki Piątek w takiej formie, że w te dni można spożyć tylko jeden posiłek do syta i dwa skromne posiłki. Również post eucharystyczny na godzinę przed przyjęciem Komunii św. jest takim postem przygotowawczym.

Postawa siedząca – jest postawą wewnętrznego odprężenia, w której człowiek słucha i rozmyśla. Obecnie w czasie Mszy św. wierni mogą siedzieć w czasie czytań, psalmu responsoryjnego, w czasie homilii, podczas przygotowania darów, w czasie rozdzielania Komunii św. i milczenia po Komunii św.

Postawa stojąca – jest postawą człowieka wolnego. Stoję, to znaczy: jestem wolny od przygnębiającego lęku, jestem gotów do wyruszenia w drogę, do służby. Dlatego wyzwolony chrześcijanin stoi przed Panem, na którego przyjście czeka; postawa stojąca jest jego zasadniczą postawą w liturgii. Obecnie podczas Mszy wierni stoją: od wejścia kapłana do kolekty włącznie, podczas śpiewu przed Ewangelią, w czasie Ewangelii, wyznania wiary i modlitwy powszechnej; od wezwania „Módlcie się, aby moją i waszą ofiarę…” aż do zakończenia Mszy św. z wyjątkami, o których mowa wyżej.

Procesja – uroczysty pochód należy wszędzie do świątecznych obchodów liturgicznych, przede wszystkim jako wejście i wyjście. W Mszy św. występuje procesja z darami, komunijna i na Ewangelię. Do cyklu rocznego należy procesja na Matkę Bożą Gromniczną, i procesja w Niedzielę Palmową oraz procesje błagalne; szczególnie uroczysty charakter ma procesja w Boże Ciało. Na czele procesji niesiony jest zwykle krzyż; w ten sposób staje się ona obrazem chrześcijańskiej drogi życiowej: z Chrystusem przez krzyż do zwycięstwa.

Przygotowanie darów – przygotowanie chleba i wina dla sprawowania Eucharystii – pierwsza część liturgii eucharystycznej. Obejmuje następujące czynności: przygotowanie ołtarza, przyniesienie przez przedstawicieli zgromadzenia darów, złożenie ich na ołtarzu i modlitwy celebransa. Okadzenie darów, ołtarza, celebransa i wiernych i obmycie rąk. Obrzęd przygotowania darów kończy modlitwa nad darami.

Rezurekcja – właściwą Mszą rezurekcyjną jest Msza Wigilii Paschalnej. W Polsce uroczyste dopełnienie obchodów paschalnych stanowi procesja rezurekcyjna będąca ogłoszeniem Zmartwychwstania i wezwaniem do udziału w triumfie Zmartwychwstałego. Procesję odprawia się zaraz po Wigilii lub rano przed pierwszą Mszą św.

Szaty liturgiczne – oficjalny strój osób pełniących poszczególne funkcje w liturgii. Początkowo noszono również podczas liturgii zwykłą odzież, którą z czasem poczęto rezerwować wyłącznie do celów liturgicznych. Strój liturgiczny różny od zwyczajnej odzieży powstaje w wyniku zmiany mody w okresie wędrówki ludów: upowszechnia się wtedy dla mężczyzn ubiór germański ze spodniami i kurtką, gdy tymczasem duchowieństwo pozostaje przy stroju antycznym. Składa się on zasadniczo z długiej do kostek, płóciennej szaty spodniej (tuniki), dzisiejszej alby, którą można było podkasać paskiem (cingulum); wychodząc z domu, nakładano na nią wierzchnią szatę typu peleryny (toga). Duchowieństwo wybrało noszoną przez prostych ludzi pelerynę od deszczu o nazwie paenula lub casula, z której wykształcił się dzisiejszy ornat.

Światło – z dawien dawna przez ludzi z wdzięcznością życiodajny dar Boga, Jego pierwszy czyn stwórczy. Kościół widzi w świetle przychodzącego Chrystusa, „światłość ze światłości”, prawdziwe światło, prawdziwe słońce, które wschodzi na nowo z grobu, gwiazdę poranną, która zapowiada dzień. Prowadzi to w liturgii do hojnego stosowania światła, wykraczającego znacznie poza konieczną potrzebę oświetlenia. Szczególne znaczenie ma wieczorne zapalanie światła przed nieszporami i na rozpoczęcie Wigilii Paschalnej oraz zwyczaj posługiwania się światłem podczas pogrzebu i przy grobie, głoszący wiarę wielkanocną.

Triduum Paschalne – trzy dni, w których obchodzi się pamiątkę męki, śmierci i zmartwychwstania Pana. Rozpoczyna się w Wielki Czwartek wieczorem, Mszą św. Wieczerzy Pańskiej. Kończy nieszporami, wieczorem w dniu Zmartwychwstania Pana.

Wigilia – nocne czuwanie przed ważnym świętem albo jakimś nadzwyczajnym wydarzeniem – z czytaniem Pisma Świętego, śpiewem i modlitwą. „Matką” wszystkich wigilii jest Wigilia Paschalna, od której wzięły czuwanie nocne również inne święta, a we wspólnotach klasztornych także niedziele. Zwyczaj nocnego czuwania unaocznia podstawowy rys eschatologiczny życia chrześcijańskiego: oczekiwanie Pana.

Znak – doświadczalna przez człowieka rzeczywistość, wskazująca na rzeczywistość głębszą, której nie można doświadczyć bezpośrednio. Ponieważ liturgia ma być więzią między nami a ową właściwą, niedostępną człowiekowi wprost rzeczywistością, musi właśnie posługiwać się znakami; sprawując ją, muszą zatem ludzie wyrażać w znakach to, co się w nich dokonuje. Uchwytny zmysłowo wyraz nie jest w liturgii czymś zewnętrznym, lecz właściwym człowiekowi naturalnym sposobem zachowania; rzeczywistość Boża pod znakami chleba, wina, wody czy oleju, w symbolicznych postaciach zgromadzenia, uczty, kąpieli czy włożenia rąk nie jest magią, lecz ludzkim kształtem, jaki Bóg nadał naszemu zbawieniu.